Middeleeuws dierenboek, van stier naar os

Van stier naar os

De stier had in de Oudheid door de religies en mythen een vrij hoge waarde, maar met de komst van het christendom verliest hij zijn heilige karakter.

De poten maar vooral de hoorns van de stier worden geassocieerd met de duivel, en de stier verandert daarom in een os.

Zodoende wordt de stier in de visie van Ezechiël verbonden met Lucas, een os die steeds  docieler is, naar het beeld van de os uit de kribbe.

Vredelievend en geduldig graaft de os net als Christus een vruchtbaar spoor.

Hij blijft verbonden aan het beeld van het offer, en daardoor ook aan het beeld van Christus die aan het kruis is geofferd.

Men dacht lange tijd dat de mensen in de Middeleeuwen zich alleen maar voedden met kruiden en wortels en geen vlees hadden behalve dan wat worsten.

Dat was dus helemaal niet zo.

Buiten de crisistijden bereiken de laatste honderd jaren van de Middeleeuwen hoge hoeveelheden vleesconsumptie en rundvlees is de meest gegeten vleessoort.
In vergelijking met kalfsvlees heeft rundvlees weinig adellijkheid, en er staan daarom weinig recepten van rundvlees in de aristocratische kookboeken. Rundvlees hoort bij het "grove vlees" dat meestal gekookt wordt.


Gedurende een aantal eeuwen is het christendom tegen de verering van Mithra, te meer omdat dit ook een monotheïstische religie was, die geloofde in een wederopstanding.

Toen het christendom in de IV^e eeuw de overhand kreeg, probeerde het de verering van Mithra uit te schakelen en met name het symbool van de stier, die door Mithra gedood werd, en waarvan het bloed de natuur vruchtbaar maakte en weer tot leven bracht. De stier wordt dan als duivel gezien; zijn bloed wordt giftig, hij wordt één van de attributen van Satan, en de kop, de hoeven, de staart en vooral de hoorns van de stier worden met de duivel geassocieerd.

De kerk bestreed gehoornde symbolen, maar deze bleven wel verbonden met een magische kracht op de slagvelden en bij toernooien.

De stier is in vele godsdiensten aanwezig op verschillende niveaus, met name in die van de verering van Apis en Mithra.

Mithra is van oorsprong Perzisch en de God van de Verlosser, de onverslaanbare overwinnaar die door de Romeinse legers geroemd werden in het hele keizerrijk tot aan de opkomst van het christendom.

Mithra is geboren uit een rots, na de zonnestilstand in de winter, op een 25 december, wanneer de Zon opnieuw geboren wordt, en de dagen weer gaan groeien.

Op bevel van de Zon keelt Mithra de oerstier nadat hij hem getemd heeft.

Uit zijn vergoten bloed en zijn merg worden planten en dieren geboren. Deze verering markeert de cyclische afwisseling van de dood met de wederopstanding evenals de permanente eenheid van de grondslag van het leven.

Het christendom zal, om overtuigend te worden, moeten strijden tegen de heidense culten en zal beetje bij beetje de stier uit het middeleeuwse bestiarium weren om daarvoor de dociele os uit de kribbe in de plaats te zetten.

In het bestiarium van de dood speelt de os een belangrijke rol: hij dient in de XV^e eeuw als rijdier in de allegorie van de dood. Sinds de XII^e eeuw werd tot dan toe de dood altijd op een paard afgebeeld, gewapend met een pijl en boog, op jacht naar de levenden.

De dood ging toen in galop en had geen haast meer, had een zware pas en was braaf als een werkdier, iets wat de fataliteit uitbeeldde van een onontkoombare gebeurtenis.

Het symbool berust op reële feiten. November is zowel de maand der doden als de maand waarin de middeleeuwse slager het rund slachtte.

Om hygiënische redenen voerde men in stedelijke gebieden de verkoop en het offeren van de runderen uit op begraafplaatsen die uit de buurt van de stad lagen.

Janus labourant

Paris, tussen 1469 en 1473. Vertaald in het Frans door Raoul de Presles

In de Middeleeuwen hield men runderen met name om als werktuig te dienen. De os speelt een hoofdrol bij het ploegen en het vervoer. Ze zijn langzamer dan paarden, maar kunnen meer gewicht sjouwen. De os is dan een symbool van rijkdom en kracht. Hij wordt ook belast met een machtige christologische symboliek: een zachtaardig en vreedzaam wezen, vol geduld en goedheid, en hij graaft net als Christus vruchtbare sporen en offert zich om de mens te dienen.

Koopman van rundvlees

Men dacht lange tijd dat de mensen in de Middeleeuwen zich alleen maar voedden met kruiden en wortels, en dat zij geen vlees hadden behalve een aantal worsten.

Dat was dus niet zo.

Buiten de crisistijden wordt er in de laatste honderd jaren van de Middeleeuwen een hoge hoeveelheid vleesconsumptie bereikt en rundvlees is de meest gegeten vleessoort.
In vergelijking met kalfsvlees heeft rundvlees weinig adellijkheid, en er staan daarom weinig recepten van rundvlees in de aristocratische kookboeken. Rundvlees hoort bij het "grove vlees" dat meestal gekookt wordt.

Jason en de monsterlijke stieren

Ovidius, Métamorphoses Livre XV

3^e-4^e kwart van de XV^e eeuw

Volgens de Griekse mythe, moest Jason, om de macht te herstellen, het Gulden Vlies naar zijn koninkrijk brengen. Met zijn gezellen de Argonauten, kwam hij aan in Colchis waar Jason het juk moet aanbrengen bij de stieren van Hephaestus, God van het vuur. De twee stieren hebben de reputatie om ontembaar te zijn, en dragen messing hoeven en blazen vuur door hun neusgaten. Deze voorwaarde betekende dat de held zijn passies moest temmen voordat hij het Gulden Vlies kon krijgen, het symbool van de perfectie. Medea, de dochter van de koning, werd hevig verliefd op hem en komt hem te hulp in ruil voor de belofte dat hij met haar zal trouwen.

Pèlerins au Val d'Enfer

Jean de Mandeville, Livre des Merveilles

Parijs, XV^e eeuw

Gedurende een aantal eeuwen is het christendom tegen de verering van Mithra, te meer omdat dit ook een monotheïstische religie was, die geloofde in een wederopstanding. Toen het christendom in de IV^e eeuw de overhand kreeg, probeerde het de verering van Mitrha uit te schakelen en met name het symbool van de stier die door Mithra gedood werd en waarvan het bloed de natuur vruchtbaar maakte en weer tot leven bracht. De stier wordt dan als duivel gezien; zijn bloed wordt giftig, hij wordt één van de attributen van Satan en de kop, de hoeven, de staart en vooral de hoorns van de stier worden met de duivel verbonden. De kerk bestreed gehoornde symbolen, maar deze bleven toch verbonden met een magische kracht op de slagvelden en bij toernooien.

Egyptenaren die hun god Apis vereren

Vincent de Beauvais, Miroir historial

Paris, 1463. Vertaald in het Frans door Jean de Vignay

De stier Apis was eerst een levend beeld van de Egyptische god Ptah die werd vereerd in de Egyptische stad Memphis, en later werd hij verbonden aan de Egyptische godheid Osiris. Hij staat in de zodiakale verdeling waarin de lente-equinox staat, en is het teken van de zon die in deze periode van het jaar de natuur bevrucht. Daarom wees men ook de vruchtbaarheid aan de stier Apis toe, evenals de macht om die kracht over te kunnen brengen aan vrouwen. Wanneer een stier Apis stierf, zochten de priesters een opvolger voor hem. Hij moest geboren zijn uit een koe die bevrucht was door een zonnestraal, en dat kon men zien aan bepaalde zwarte vlekken op de huid, die voor het overige verder wit moest zijn. Dan werd er een prachtige stal gebouwd, gericht naar de opkomende zon, op de plek waar de nieuwe god gevonden was. Daar werd hij vier maanden lang gevoed met melk. Dan werd hij door een priesterprocessie naar de oever van de Nijl geleid en in een rijk gedecoreerde schuit naar Nicopolis gevaren. Veertig dagen lang kwamen vrouwen de nieuwe god vereren. Daarna vertrok hij naar Memphis waar een prachtige tempel hem opwachtte als stal.

Adoratie van de idolen

Guiard des Moulins, Bible historiale

Parijs, 1er kwart van de XIV^e eeuw

De stier is aanwezig op verschillende niveaus in vele godsdiensten, en met name in die van de verering van Apis en Mithra. Mithra is van oorsprong Perzisch en de God van de Verlosser, de onverslaanbare overwinnaar die door de Romeinse legers geroemd werden in het hele keizerrijk tot aan de opkomst van het christendom. Mithra is geboren uit een rots, na de zonnestilstand in de winter, op een 25 december, wanneer de Zon opnieuw geboren wordt, en de dagen weer gaan groeien. Op bevel van de Zon keelt Mithra de oerstier nadat hij hem getemd heeft. Uit zijn vergoten bloed en zijn merg worden planten en dieren geboren. Deze verering markeert de cyclische afwisseling van de dood met de wederopstanding evenals de permanente eenheid van de grondslag van het leven. Het christendom zal, om overtuigend te worden, moeten strijden tegen de heidense culten en zal beetje bij beetje de stier uit het middeleeuwse bestiarium weren om daar de dociele os uit de kribbe voor in de plaats te zetten.

Mozes en de offerstier

Guiard des Moulins, Bible historiale

Saint-Omer, XIVe eeuw

Yahvé (de Heer) sprak tot Mozes en zei : "Als iemand door onoplettendheid zondigt tegen een van de geboden van Yahvé en een van de verboden daden doet, als het de priester is die gewijd is door de zalving die zondigt, en zo het volk schuldig maakt, dan zal hij aan Yahvé voor zijn zonde een flinke onberispelijke stier offeren, als offer voor zijn zonde. Hij zal de stier leiden naar Yahvé, bij de ingang van de Tente du Rendez-vous (tent van de Samenkomst), zal zijn hand op de kop van de stier leggen en zal hem voor de ogen van Yahvé offeren. Dan zal de priester die gewijd is door zalving wat bloed van de stier nemen en het in de tent van de Samenkomst brengen. Hij zal zijn vinger in het bloed dopen en zal dat zeven maal besprenkelen voor het voorhangsel van het heiligdom, voor Yahvé. De priester zal wat van dit bloed op de hoorns van het reukofferaltaar aanbrengen voor Yahvé in de tent van de Samenkomst, en hij zal al het bloed van de Stier aan de voet van het altaar van het brandoffer gieten dat zich bij de ingang van de tent van de Samenkomst bevindt ..."

Lévitique, chap. 4 (Leviticus, 4)

Loi mosaïque (de Wet van Mozes)

Guiard des Moulins, Bible historiale

Paris, 1^er quart du XIV^e siècle

Yahvé (de Heer) sprak tot Mozes en zei vanuit de Tent van de Samenkomst: "Spreek tot de Israëlieten; zeg tegen hen: wanneer iemand van de uwen Yahvé een geschenk wil aanbieden, dan mag u dat doen met een stuk groot of klein vee. Als zijn geschenk bestaat uit een brandoffer van groot vee, dan moet het een onberispelijk mannelijk dier zijn; dat moet hij dan leggen bij de ingang van de Tent van de Samenkomst, opdat het goedbevonden wordt door Yahvé. Hij zal zijn hand leggen op het hoofd van het slachtoffer en het zal goedbevonden worden opdat de verzoening wordt toegepast op hem. Dan zal hij de stier offeren voor Yahvé, en de zonen van Aäron, de priesters zullen het bloed schenken. Dat zullen zij laten vloeien langs de rand van het altaar dat zich bij de ingang van de Tent van de Samenkomst bevindt. Hij zal het slachtoffer dan villen en in delen snijden. De zonen van Aäron, de priesters, leggen de delen, het hoofd en het vet boven het hout dat op het vuur van het altaar ligt. De man zal in het water de ingewanden en de poten wassen en de priester zal dat alles op het altaar roken. Dit brandoffer zal een gerecht zijn geconsumeerd in geuren van geruststelling voor Yahvé." Lévitique, chap. I (Leviticus, 4)

Visioen van Ezechiël : de strijdwagen van God

Guiard des Moulins, Bible historiale

Begin van de XV^e eeuw

De profeet Ezechiël had een visioen: vier wezens die een menselijke vorm leken te hebben. Ze hadden ieder vier gezichten, ze hadden ieder vier vleugels. Hun benen waren recht met hoeven die leken op hoeven van een stier, en glansden als gepoetst brons. Ze hadden alle vier van voren een menselijk gezicht, alle vier rechts een gezicht van een leeuw, alle vier een gezicht van een stier links, en alle vier aan de achterkant een adelaar. Op de grond naast elk van deze vier wezens stond een wiel en het beeld van de Heer domineerde het tafereel.

Allegorie : Triomf van de Dood

Petrarca, Trionfi

Rouen, XV^e-XVI^e eeuw

In het bestiarium van de dood speelt de os een belangrijke rol: hij dient in de XV^e eeuw als rijdier in de allegorie van de dood. Vanaf de XII^e eeuw tot dan werd de dood altijd op een paard afgebeeld, gewapend met een pijl en boog, op jacht naar de levenden. De dood ging vanaf toen in galop en had geen haast meer, had een zware pas en was braaf als een werkdier, iets wat goed de fataliteit uitbeeldde van een onontkoombare gebeurtenis. Het symbool berust op reële feiten. November is zowel de maand der doden als de maand waarin de middeleeuwse slager het rund slachtte. Om hygiënische redenen voerde men in stedelijke gebieden de verkoop en het offeren van de runderen uit op begraafplaatsen die uit de buurt van de stad lagen.

• Le renard
• Le roman de Fauvel
• Le roman de Renart
• Le lion
• Du taureau au bœuf
• De l'ours au mouton

Accueil: Middeleeuws dierenboek

Vertaling Vivienne Stringa