Odilon Redon, Aan zichzelf. Haarlem, Amsterdam.(2)
en wel zo dat men vanaf de bovenkant van de trein dit zeldzame en machtig groteske panorama kan zien, van een moderne stad die vol op het water staat en dan ook nog een spoorweg dragen kan. Dit schouwspel valt je geest erg op als een afschuwelijk iets van de natuur zelf en verplicht je om na te denken over de kracht van de mens die hier woont. Alles in hem toont een extreme, overvloedige energie.
Diep gedoken in mijn gedwongen zwijgzaamheid observeer ik koppen die allemaal een levendige explosie hebben die in het Franse land onbekend is ; de mensen bewegen hier langzaam, met een levendige wilskracht.
Een vreemd ras, krachtig en goedaardig, grotesk zelfs, dat ik wel begrijp maar waar ik niet echt van houd, toch voel ik de poëzie aan van hun huiselijke gebruiken en alles wat er in die zwijgzame hoofden van hun kinderen leeft.
21 juli. - Ik ren haastig naar de schilderijen en hier vind ik het leven : bij het binnentreden van deze zaal, in de Academie van Haarlem, waar driehonderd hoofden je zo fel doordringend aankijken, waande ik me even te midden van een mensenmenigte van vroeger, in de tijd waarin Frans Hals zelf leefde.
Deze buitengewone schilder heeft daar acht doeken die hem helemaal onthullen, vanaf zijn begin tot aan zijn verbazingwekkende einde. Zijn rijping kwam vrij laat, toen hij tegen de veertig liep, misschien zelfs ouder nog, en de werken uit zijn ouderdom zijn meesterwerken verkregen uit een ongehoorde organisatie die, zogezegd, maar niet wil verzwakken. Als ooit ergens het genie bewijst dat de natuur uitzonderingen toepast op het genie, dan is het hier wel, bij al die superieure laatste schilderijen, gemaakt vlak voor zijn overlijden en zonder afzwakking, uit de hand van een arbeider van tachtig jaar oud. Hier zie je een voorspelling voor de schilderkunst die tweehonderd jaar na hem pas het daglicht zou zien, voortgekomen uit de ogen van de hedendaagse Franse realisten, het decadente zo u wilt, maar zonder enige twijfel geheel nieuw, dat is zeker.
Deze buitengewone bijzonderheid van extreme kunst die zo ver van Parijs opgegraven is, die verfijning in de kunstvisie die al twee eeuwen eerder gevonden was, geeft een verrassingseffect alsof plaats en tijd niet bestonden voor het genie. Kunst is een bloem die vrij bloeit buiten alle regels ; kunst stoort op een aparte manier, lijkt me, de microscopische analyse van esthetische wijsgeren verklaren dat. Rassen misschien, de delicate studie van temperamenten en hun versmelting binnen een volk zal een beslissende verklaring kunnen geven, zonder weerwoord, als men over Rembrandt, Shakespeare of Michelangelo, die profeten, zal praten. Frans Hals is dat niet, maar hij is toch de man die het dierenleven het sterkst vertaald heeft naar het paroxisme.
27 juli. - Ik zie de Frans Halsen weer, ze lijken me nu wel honderdduizend ellen boven Rembrandt te staan, die zelf al zo hoog is als een berg. Leven en nog eens leven, maar alleen maar het dierenleven. Ik onderzoek die koppen, die zeggen me niets, ik zie hen het leven van de dieren leiden : wat me nu domineert is het denken aan de geëxecuteerde Staalmeesters in de herinnering van de schilderijen van Hals die Rembrandt heeft moeten kennen of van wie hij vast werken heeft gezien. Op zijn laatste manier alleen. Hals lijkt me een superioriteit te hebben bereikt. Is het zwakheid in zijn arm, is het vanwege de grote gevoeligheid van deze uitmuntende arbeider een afname van zijn lichamelijke krachten, in ieder geval zit er allereerst in zijn werk uit de laatste jaren van zijn leven een heel opvallende verzwakking in de uitvoering ; maar wat een apart gemak, wat een dedain voor detail, wat een kracht om zo snel en uiteindelijk ook zo groots de ware werkelijkheid te zien. Hier heb je een oog waarvan je het paroxisme en de kracht voelt. Aan het einde. Hals is een grootmeester. Hij heeft bovendien op dit moment een verband met een aantal hedendaagse Franse schilders en dat charmeert. Zou er soms imitatie zijn van laatstgenoemden ? Nee.
Er zou een vergelijking gemaakt moeten worden tussen de compromislozen en deze schilderijen : dan zou men er alles vinden wat toegestaan, oprecht en nieuw is in de zoektocht van de Franse realisten. Verder is dit museum in zijn geheel opvallend door het Spaanse karakter dat nooit is opgemerkt : de figuren, de hellebaarden, vlaggen, pluimen, pittoresk vilt, die dikke aristocratische stof doet me denken aan de afbeeldingen van Velasquez. Om me heen staan figuren die zo fris in bloei staan dat ik daardoor zin krijg in schilderen. Al die hoofden die leven en om me heen kloppen maken zich los van een sombere grond met een helderheid en licht en rijkdom die onbekend is in het Franse land.
Amsterdam. - De Nachtwacht. - een beetje een desillusie. Maar, na wat inspectie, komt de charme los. Het zo intense leven van Hals brengt hem alles ; en toch, de superioriteit wint het van het genie ; op sommige plaatsen, rechts op het schilderij, is het geweldig - de donkere delen zijn zwarter geworden, ongetwijfeld ; en misschien is de afmeting van het schilderij groter dan de perfectie in de plastische vorm - een abstractie van de som van het bloedige leven dat ik bij Hals heb gezien, het schilderij heeft een diepe en heel vreemde charme - alles wat in de halfschaduw staat is beter dan de personages op de voorgrond.
Wat is er beter begrijpbaar in het werk van de meester ! Nogmaals, op sommige plekken zijn er hoofden die van veraf gezien een fantastische magie krijgen. Magie, dat is het juiste woord - de lichtkwaliteit is feeëriek en bovennatuurlijk. Het weghalen van twee of drie personages die in vol ornaat staan, de rest is prachtig. De Staalmeesters, perfecter dan De Nachtwacht, La Visée minder groots. Het is de mooiste Rembrandt die ik heb gezien.
* * *
Geen enkele meester heeft zo drama kunnen schilderen als Rembrandt. Overal, in de kleinste schetsen is het mensenhart het middelpunt. Rubens heeft het genie van de regie.
(1867-1915) Notes sur l'art la vie et les artistes Introduction de Jacques Morland